Gửi lời yêu thương qua tiếng sáo

“Nàng theo đoàn đưa dâu lên đỉnh núi/Nhìn thấy làng của chàng có 12 trăm hộ dân. Trong lòng nàng chẳng nghĩ đến ai chỉ nghĩ đến chàng và nàng sánh duyên sống hạnh phúc bên nhau”. Bà Húng Thị Tâm bảo: “Dân ca Pà Thẻn giản dị lắm! Nghĩ thế nào thì nói nôm na nhưng đầy ý nhị, tinh tế”. Hát dân ca Pà Thẻn thì phải có tiếng sáo đệm vào thì mới hay mới da diết được. Phụ nữ thường thì sẽ thổi sáo để dẫn dắt lời dân ca lên bổng xuống trầm sao cho uyển chuyển, xúc động nhất.

Bà Húng Thị Tâm dạy hát dân ca, thổi sáo cho người Pà Thẻn, thôn Thượng Minh, xã Hồng Quang (Lâm Bình).

Với người Pà Thẻn, người đàn bà biết thổi sáo là người đàn bà may mắn bởi luôn mang tới niềm vui cho dân bản. Bà là con gái thứ tư của thầy Húng Văn Hin, người nắm giữ bí kíp nhảy lửa, có công lớn trong việc khôi phục lễ hội nhảy lửa của người Pà Thẻn Thượng Minh. Bà Tâm còn nhớ, trước khi mất bố nắm tay bà dặn dò, con nhớ phải giữ gìn tiếng sáo, lời ca tiếng hát, giữ gìn văn hóa dân tộc mình.

Tiếng sáo của bà tựa như lời tâm tình. Lúc réo rắt khi vút cao đỉnh núi sương mù, khi hạ xuống mượt mà lan trên bản làng, nương ngô, tiếng của núi, của sông, của người xưa, tiếng con gái, con trai trong ngày hội, tiếng thủ thỉ tình yêu…

Sáo của người Pà Thẻn còn gọi là “tờ vớ”. Thoạt nhìn, cây sáo rất đơn giản cũng giống như sáo trúc bình thường, thân cây sáo có độ dài từ 45 đến 55 cm, trên thân khoét các lỗ thoát hơi. Bà Tâm bảo: “Nhìn đơn giản vậy, nhưng để làm cây sáo có âm thanh hay phải rất kỳ công. Sáo Pà Thẻn có 6 lỗ thoát hơi, khi hơi thổi sẽ rung lên, tạo ra những âm thanh uyển chuyển theo từng ngón tay miết trên các lỗ sáo”.

Thổi sáo theo làn điệu dân ca Pà Thẻn cũng pải có bí quyết riêng. Đó là sự cảm âm sao cho thể hiện hết nỗi lòng: da diết theo lời ca tâm sự của người con gái nhớ người yêu; ấm áp lời dặn dò người mẹ khi con gái lấy chồng; tha thiết réo rắt như lời tỏ tình của chàng trai dành cho cô gái… “Cái bụng anh thương em nhiều như lá rừng/Em không có lòng thì thôi, có lòng thì về ta ở với nhau một đêm/Em không có lòng thì thôi, có lòng thì về, ta ở với nhau một ngày”.

“Thắp lửa” dân ca Pà Thẻn

Ngay từ khi còn nhỏ, bà luôn tâm niệm, mỗi bài dân ca chứa đựng lời lẽ được chắt lọc bao đời, cha ông mình trân quý, gìn giữ thì mình cũng phải tìm cách để nó tự thấm, chạy vào từng mạch máu, hòa vào từng thớ thịt. Đó như là một phần của cơ thể, nếu bị mai một, lãng quên thì bà đau như bị cây gai, mũi kim đâm vào da thịt vậy.

Bà bảo: “Những lời ca, tiếng hát, tiếng sáo, kèn lá chính là tiếng lòng của người Pà Thẻn. Bây giờ mọi người dùng điện thoại, nên không biết hát dân ca nữa, cũng không còn gọi nhau từ vách núi này sang vách núi kia bằng kèn lá. Cứ thế tiếng dân ca, tiếng kèn lá mất dần đi”.

Bà Húng Thị Tâm (thứ 3 từ phải qua trái) cùng đoàn Tuyên Quang tham dự Ngày hội tại tỉnh Lai Châu.

Và “như việc phải làm” bà Húng Thị Tâm gắn cho mình trách nhiệm khôi phục văn hóa dân tộc. Dân bản Pà Thẻn bảo, bà Tâm tựa như “kho báu” vậy. Bà biết hàng trăm bài dân ca như bài “Đi chợ”, “Lên nương”, “Đón mẹ”, “Chờ người yêu”…

Và niềm vui đã đến khi chính quyền huyện và xã có chủ trương khôi phục văn hóa Pà Thẻn, trong đó, cho mở lớp học dân ca. “Như cá gặp nước”, ước mơ ấp ủ bao lâu nay đã được “chắp cánh” chị Húng Thị Tâm cùng em gái là Húng Thị Luyến xung phong nhận dạy lớp học dân ca cho bản làng mình.

Lớp học hát dân ca được tổ chức vào dịp hè từ 2 - 3 tháng với khoảng 25 học trò từ 10 tuổi đến 60 tuổi. Mọi người đều chuẩn chỉnh mặc trang phục dân tộc, ghi chép sách vở rồi cùng hòa vào nhau cất vang làn điệu dân ca cùng cô giáo của bản:

- “Người ta có đôi có lứa/Ăn cơm tối xong ngồi trò chuyện vui cười/Anh không có đôi có lứa/Ăn tối vừa buông đũa chỉ có cây sáo làm bạn thâu đêm…

- Người ta có đôi có lứa/Ăn cơm tối xong ngồi đùa, nhảy múa/Em không có đôi có lứa/Ăn cơm tối xong phải làm bạn với trăng…”.

Bên cạnh hát dân ca, bà Tâm còn trao truyền những giai điệu sáo trúc, thổi kèn lá… cho bà con trong bản. Thấy được sự nhiệt huyết của cô giáo Tâm, nhiều người thích thú hưởng ứng.

Em Húng Thanh Ngọc đã học được 2 khóa. Ngọc chia sẻ: “Học hát dân ca, thổi sáo giúp em ôn lại được cả tiếng nói Pà Thẻn nữa. Bằng âm nhạc nên dễ thuộc, dễ nhớ hơn”.

Những năm gần đây nhiều du khách đến thôn Thượng Minh để khám phá, trải nghiệm. Nhiều gia đình mở homestay, bà là thành viên Đội Văn nghệ homestay thôn Thượng Minh, xã Hồng Quang. Du khách đến đây được xem lễ hội nhảy lửa, nghe hát dân ca, khám phá phong cảnh hoang sơ…

Ngoài dạy hát, bà Tâm còn có kỹ năng đan lát nghề thủ công từ chất liệu mây, song, tre, nứa khá điêu luyện. Các vật dụng gia đình của người Pà Thẻn được bà đang khai thác từ tự nhiên và làm thủ công rất tỉ mỉ và đẹp mắt khiến nhiều du khách thích thú.

Với những đóng góp của mình, năm 2023, bà Húng Thị Tâm đã được Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch biểu dương, khen thưởng là người có uy tín, có công bảo tồn, truyền dạy văn hóa Pà Thẻn. Với bà đó là niềm vui và trách nhiệm để bà tiếp tục giữ gìn trao truyền văn hóa Pà Thẻn vang mãi.